آزمون های باروری و تولید مثل: تخمدان ها (Ovaries) غدد مترشح جنسی اصلی به حساب می آیند. این غدد بعد از هفته 9 حاملگی شروع به تمایز نموده ، در حین تکامل جنینی خاموش و غیر فعال باقی می مانند.
دوعمل عمده گامت زایی (Gametogenesis) و استروئید سازی بر عهده تخمدان هاست . از جمله مهم ترین هورمون های استروئیدی تخمدان می توان به استروژن ها ، پروژسترون ها و آندروژن ها که تحت تاثیر گنادوتروپین های هیپوفیز قدامی یعنی هورمون محرک فولیکولی (FSH) و هومرون لوتئینیزان (LH) تنظیم می شوند ، اشاره نمود.
هورمون محرک فولیکولی FSH
آزمون های باروری و تولید مثل
هورمون محرک فولیکول (FSH) گلیکوپروتئینی است متشکل از دو زنجیره آلفا و بتا ، که توسط اتصالات غیر کووالانسی بهم متصل شده اند.
FSH در سلول های بازوفیل در هیپوفیز قدامی ساخته می شود . ترشح FSH توسط هورمون رهاکننده گنادوتروپین (GnRH) که از هیپوتالاموس ترشح می شود، کنترل می گردد. فعالیت هیپوتالاموس و هیپوفیز تحت تاثیر غلظت استروئیدهای گردش خون کم و زیاد می شود . نقش بیولوژیکی FSH در زنان ، القا رشد و بلوغ فولیکول رسیده (فولیکول گرااف ) است . در سیکل قاعدگی ، سطح سرمی FSH از یک شکل دوره ای (Cyclic pattern) متابعت می کند که منطبق بر تیتر خونی پروژسترون و استرادیول است . به فاصله کوتاهی قبل از تخمک گذاری ، افزایش واضحی در مقدار FSH مشاهده می شود که همراه با افزایش LH باعث پاره شدن فولیکول بالغ می گردد. FSH در مردان تنظیم کننده اسپرماتوژنز است . بنابراین سطوح سرمی FSH در مردان دوره ای نیست .اگرچه ترشح ضربانی نیز گزارش شده است . اندازه گیری FSH در پایش سیکل قاعدگی و تشخیص ناکارآیی محور هیپوفیز – گنادال کمک کننده است.
در زنان مقادیر بالای FSH در موارد زیر دیده می شود: یائسگی زودرس ، سندرم ترنر ، آژنزی تخمدان یا برداشتن تخمدان . در مردان نیز حالات زیر با سطوح بالای FSH همراه اند: آژنزی بیضه ها ، فقدان بیضه (anorchism) ، برداشت بیضه یا بلوغ دیررس.
مقادیر پایین FSH در پاتولوژی های زیر دیده می شود : آمنوره ، سیکل قاعدگی بدون تخمک گذاری ، کم کاری هیپوفیز ، نئوپلاسم تخمدان (در زنان) و ناکارآیی بیضه ، کم کاری هیپوفیزی ، سندرم فمینیزاسیون بیضه و نئوپلاسم بیضه.
هورمون لوتئینیزان (LH)
LH (Luteinizing Hormone) گلیکوپروتئینی است متشکل از دو زنجیره آلفا و بتا که توسط اتصالات غیرکووالانسی بهم متصل شده اند.
LH در سلول های بازوفیل در هیپوفیز قدامی ساخته می شود. ترشح LH توسط هورمون رهاکننده گنادوتروپین (GnRH) که از هیپوتالاموس ترشح می شود کنترل می گردد. فعالیت هیپوتالاموس و هیپوفیز توسط غلظت استروئید های گنادال موجود در گردش خون تنظیم می شود . در واقع ترشح LH بر اساس تیترهای استروئید موجود در گردش خون تغییر می کند. در زنان ، مقادیر بالای اترادیول (مثلا قبل از تخمک گذاری) باعث افزایش ناگهانی ترشح LH شده که نتیجه آن القا تخمک گذاری و پاره شدن فولیکول بالغ است.
بعد از تخمک گذاری فولیکول به جسم زرد تبدیل می شود و علاوه بر استرادیول ، تستوسترون نیز تولید می کند. فیدبک مثبت و منفی ایجاد شده مقدار ترشح LH را مشخص می کند . ترشح دوره ای LH در سیکل قاعدگی مشخص می شود . در مردان ، LH تنظیم کننده تستوسترون و اسپرماتوژنز است . بنابراین سطح سرمی LH در مردان دوره ای نیست اگرچه ترشح ضربانی نیز گزارش شده است.
در زنان در موارد زیر مقادیر بالای LH گزارش شده است: یائسگی زودرس ، سندرم ترنر، عدم وجود تخمدان یا برداشتن تخمدان . در مردان نیز در حالات زیر سطوح بالای LH یافت می شود : آژنزی بیضه ، فقدان بیضه (anorchism) ، برداشت بیضه یا بلوغ زودرس.
مقادیر پایین LH در پاتولوژی های زیر دیده می شود: آمنوره ، سیکل قاعدگی بدون تخمک گذاری ، کم کاری هیپوفیز ، نئوپلاسم تخمدان (درزنان) و ناکارایی بیضه ، کم کاری هیپوفیز ، سندرم فمینیزاسیون بیضه و نئوپلاسم بیضه.
پرولاکتین (hPRL)
پرولاکتین (hPRL) یک هورمون پلی پپتیدی است . این هورمون شامل یک زنجیره منفرد از 198 آمینواسید بوده ، از هیپوفیز قدامی ترشح می شود . عملکرد زیست شناختی پرولاکتین در زنان ، تکامل غدد پستانی و نیز برقراری و حفظ ترشح شیر پس از زایمان است. نقش فیزیولوژیک پرولاکتین در مردان شناخته باقی مانده است . سطوح پایه پرولاکتین در بالغین نشانگر نوسانات شبانه روزی قابل ملاحظه ای است . در طی این چرخه ، تیترهای بالاتر هورمون در طی ساعات خواب و مقادیر پایین تر در زمان بیداری یافت می شود . افزایش پرولاکیتن سرم می تواند همچنین در اثر استرس ، فعالیت فیزیکی و نیز تحت تاثیر برخی از داروها از جمله سولپیرید و کلروپرومازین اتفاق افتد. پرولاکتین به واسطه عملکرد فیزیولوژیک خاص خود به طرز پیشرونده ای در طی حاملگی افزایش یافته و در حوالی هفته 38 بارداری به اوج خود می رسد . پس از زایمان میزان پرولاکتین در تمامی دوران شیردهی در سطوح بالا باقی می ماند. آزمون پرولاکتین در بررسی موارد بالینی از جمله نازایی یا سوء عملکرد محور هیپوتالاموس – هیپوفیز بسیار مفید است . برخی از کاربردهای اصلی آزمون پرولاکتین عبارتند از :
- آمنوره
- گالاکتوره
- ژنیکوماستی
- شک به میکروآدنوم مولد پرولاکتین
هورمون گنادوتروپین جفتی انسان (HCG)
گنادوتروپین جفتی انسان (HCG) ، گلیکوپروتئینی است با وزن مولکولی 38000دالتون که ترکیبات کربوهیدراتی تقریبا 30% و اسید سالیسیلیک 9% آنرا تشکیل می دهند . این هورمون در طول حاملگی از سلول های سنسیشیوتروفوبلاست جفت ترشح می شود .
مولکول HCG از دو زنجیره آلفا و بتا تشکیل شده است . زنجیره آلفا از لحاظ ساختمانی با هورمون های گلیکوپروتئینی غده هیپوفیز (FSH, LH, TSH) مشترک است .
هر هورمون دارای فعالیت ایمونولوژیک و بیولوژیک بخصوصی بوده ، لذا اندازه گیری اختصاصی HCG فقط به وسیله آنتی بادی هایی که مستقیما بر علیه زنجیره بتا ساخته می شوند امکان پذیر است.
مهم ترین وظیفه HCG نگهداری جسم زرد است که به نوبه خود تولیدکننده استرادیول و پروژسترون می باشد ، بنابراین وجود HCG جهت ادامه حاملگی ضروری است . علاوه بر این HCG در جنین مذکر ، سلول های لیدیگ تولید کننده تستوسترون را تحریک کرده ، از این طریق به تمایز جنسی کمک می کند.
HCG سرم در مراحل اولیه حاملگی ظاهر شده ، غلظت آن تدریجا افزایش می یابد به طوریکه در سه ماهه اول به اوج خود می رسد؛ سپس به صورت پیشرونده تا زایمان کاهش می یابد. بنابراین اندازه گیری HCG خصوصا در سه ماهه اول یک اقدام مهم برای پایش حاملگی است. در حقیقت ، در این مرحله اندازه گیری متوالی HCG برای بررسی و تشخیص مواردی چون تهدید به سقط مهم است. اندازه گیری این هورمون در موارد پاتولوژیک زیر اندیکاسیون دارد : حاملگی نابجا ، حاملگی چندقلویی ، مول هیداتیفرم (تشخیص و پیگیری) و تومورهای غیرتروفوبلاستی (کوریوکارسینوم و سرطان های بیضه ، تخمدان و پستان).
هورمون استرادیول (Estradiol)
استرادیول ، استروئیدی 18 کربنه با حلقه آروماتیک است . این هورمون مهمترین هورمون جنسی زنانه محسوب می گردد. استرادیول در زنان توسط تخمدان و میزان اندکی از آن توسط غدد فوق کلیه تولید می شود . در زنان باردار ، جفت نیز می تواند استرادیول تولید کند . استرادیول علیرغم هورمونی زنانه است ، در بیضه مردان نیز به میزان اندک تولید می شود .
استرادیول در یک دوره پریود ماهانه تغییر می کند و بیشترین میزان آن قبل از تخمک گذاری است . سنجش میزان استرادیول در بررسی اختلالات قاعدگی ، تاخیر در بلوغ ، آمنوره اولیه و ثانویه – یائسگی ، … حائز اهمیت است.
استریول (Estriol)
استریول یک هورمون استروئیدی با وزن ملکولی 4/288 دالتون است . در حین بارداری ، بخصوص در سه ماهه سوم ، تولید استروژن ها و به خصوص استریول توسط جفت ، ارگان های جنینی (غده آدرنال ) و واحد جنینی – جفتی انجام می شود . استریول مترشحه از جفت وارد خون مادر شده ، در کبد مادر کونژوگه می شود و تشکیل گلوکورونید و سولفات را می دهد . ماده نهایی در نهایت از طریق ادرار دفع می گردد. بنابراین در خون مادر استریول چه بصورت آزاد (غیر کونژوگه) و چه کونژوگه در غلظت های مختلف وجود دارد. مقدار استریول در خون مادر شاخص خوبی برای رشد جنینی – جفتی است و در تشخیص عوارض بارداری بسیار مهم است.
مقادیر پایین استریول در حالت های زیر وجود دارد: مرگ جنین ، نارسایی آدرنال مادر ، نارسایی آدرنال جنین ، نارسایی جفت ، کاهش جریان خون جنینی – جفتی ، کم شدن سولفاتاز جفت ، کم شدن رشد داخل رحمی و اننسفالی.
مقادیر بالای استریول در حالت های زیر دیده می شود : تومورهای مردزای (Virilization) تخمدان ، پرکاری غده آدرنال جنین یا مادر ، زردی مادر ، دو قلویی.
غلظت استریول در خون و ادرار از بیماری به بیماری دیگر فرق می کند . بنابراین برای تشخیص عوارض احتمالی حین بارداری باید اندازه گیری متوالی انجام داد.
هورمون پروژسترون
پروژسترون ، یک هورمون استروئیدی 21 کربنه است . این ترکیب یک هورمون جنسی زنانه مهم می باشد. پروژسترون به همراه استروژن در تنظیم سیکل قاعدگی و لانه گزینی تخم در دیواره رحم نقش مهمی دارد . جسم زرد ، منبع اصلی پروژسترون در زنان غیر باردار است. پروژسترون به طور عمده به پروتئین هایی مانند گلوبولین کورتیزول گیر ، SHBG و آلبومین متصل می شود . در طول چرخه قاعدگی میزان پروژسترون متفاوت است و بیشترین میزان آن حدود یک هفته بعد از تخمک گذاری ظاهر می شود. افزایش و کاهش میزان پروژسترون به موازات فعالیت فولیکول های تخمدانی و جسم زرد صورت می پذیرد . لذا اندازه گیری پروژسترون می تواند برای تایید تخمک گذاری مورد استفاده قرار گیرد. عدم افزایش چرخه ای پروژسترون نشانه عدم تخمک گذاری است.
هورمون 17 – هیدروکسی پروژسترون (17 OH Progesterone)
17- هیدروکسی پروژسترون یک هورمون استروئیدی است که توسط گنادها و غدد فوق کلیه تولید می شود. این هورمون از لحاظ فعالیت هورمونی مشابه پروژسترون عمل می کند اما نقش اصلی آن به عنوان پیش ساز 17- دزوکسی کورتیزول مطرح است. میزان این ترکیب شاخص خوبی برای بررسی فعالیت آنزیم 21- هیدروکسیلاز می باشد. مثلا در اختلال مادرزادی این آنزیم، میزان 17- هیدروکسی پروژسترون به شدت بالا می رود.
در زنان باردار این ترکیب به میزان زیادی توسط جنین و غدد فوق کلیه ترشح می شود ، به طوری که پس از هفته 32 میزان 17- هیدروکسی پروژسترون به چهار برابر حد طبیعی خود می رسد.
هورمون تستوسترون (Testosterone)
تستوسترون استروئیدی 19 کربنه بوده ، مهمترین هورمون جنسی مردانه محسوب می شود .در مردان تستوستورن در بیضه ها تولید می شود . گرچه این هورمون مردانه می باشد اما در بدن زنان نیز به مقدار کمتری وجود دارد. تستوسترون در زنان تخمدان ها و غدد فوق کلیه تولید می شود و بخشی از آن نیز از تبدیل آندروستندیون در بافت های محیطی حاصل می شود . این هورمون برای تمایز جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی در مردان حائز اهمیت است. افزایش تستوسترون در زنان به دلایلی چون هیپرپلازی فوق کلیه ، تومورهای تخمدانی یا فوق کلیه ای در تخمدان های پلی کیستیک و هیرسوتیزم مشاهده می شود . افزایش غیر طبیعی این هورمون د رمردان مبتلا به تومور بیضه ، سرطان پروستات و هیپرپلازی فوق کلیه دیده می شود . به هر حال اندازه گیری تستوسترون از لحاظ تشخیص و درمان در زنان و مردان حائز اهمیت است.
دی هیدرواپی آندروسترون – سولفات (DHEA-S)
دی هیدرواپی آندروسترون – سولفات (DHEA-S) ، یک هورمون استروئیدی (دارای 19 اتم کربن ) است که اساسا از ناحیه رتیکولار قشر خارجی غده فوق کلیوی ترشح می شود.
غلظت DHEA-S در سرم در یدو تولد بالاست ، سپس در نوزادی در سه هفته اول کاهش می یابد تا اینکه در کودکان قبل از سن بلوغ به مقدار طبیعی خود برسد. از حدود سن 6 سالگی ، سطح DHEA-S شروع به افزایش می کند تا اینکه در سن 14-13 سالگی به مقدار طبیعی بالغین می رسد. مقادیر پایین DHEA-S در بلوغ دیررس و مقادیر بالای آن در بلوغ زودرس دیده می شود. ( در بلوغ زودرس مقادیر DHEA-S در مقایسه با سن استخوانی و رشد موهای ناحیه زهار بالاست.) از سن بلوغ تا سنین 50-45 سالگی مقدار DHEA-S تقریبا ثابت باقی می ماند و بعد از آن در هر دو جنس کاهش پیشرونده ای دیده می شود . در حین بارداری کاهش تدریجی سطح سرمی DHEA-S وجود دارد ، بطوریکه در زمان زایمان به حدود 50% مقدار طبیعی خود می رسد.
اندازه گیری DHEA-S ابزاری مهم برای بررسی عملکرد غدد فوق کلیوی در موارد پاتولوژیک محسوب می شود.
گلوبولین گیرنده هورمون جنسی (SHBG)
گلوبولین گیرنده هورمون جنسی (SHBG) که به اسامی گلوبولین گیرنده تستوسترون – استرادیول (TeBG) یا گلوبولین گیرنده استروئید جنسی (SBP) نیز نامیده می شود ، یک گلیکوپروتئین موجود در گردش خون است که دارای دو پلیمر متفاوت می باشد. عقیده بر این است که اصلی ترین محل ساخت این گلوبولین ، سلول های کبد (هپاتوسیت ها) می باشند . این مولکول دارای بخشی است که تمایل شدیدی به هورمون های جنسی استروئیدی مانند استرادیول ، تستوسترون و 5- آلفا – دی هیدروتستوسترون دارد.
مهمترین وظیفه SHBG انتقال استروژن ها و آندروژن ها در گردش خون محیطی است. اتصال به SHBG باعث کاهش تخریب متابولیکی این هورمون ها و همچنین تمایل بالا به اتصال هورمون و نیز تنظیم تعادل بین مقدار آزاد و متصل هورمون می شود . با توجه به اینکه اصلی ترین شکل فعال این هورمون ها قسمت آزاد آنها است ، اندازه گیری SHBG به صورت غیر مستقیم ، تخمینی از استروژن ها و آندروژن های آزاد به دست می دهد.
تولید SHBG توسط استروژن ها ، در حین بارداری و نیز توسط هورمون های تیروئیدی افزایش پیدا می کند . سطح SHBG توسط آندروژن ها (چه داخلی چه خارجی) و تعدادی از داروها کم می شود . هیپوآندروژنیسم و ژنیکوماستی غالبا در مردان با مقادیر بالای SHBG همراه هستند . در هیرسوتیزم و سندرم تخمدان پلی کیستیک زنان مقدار SHBG پایین است . چاقی چه در مردان و چه در زنان باعث کاهش SHBG می شود.
اندازه گیری سطح سرمی SHBG به عنوان یک شاخص برای بیماری هایی که قویا وابسته به استروئید نیستند نیز بسیار مهم است . سطح SHBG ارتباط نزدیکی با عملکرد تیروئید دارد و مقادیر بالای SHBG در کاهش عملکرد کبد (مثلا در سیروز) دیده می شود.
